Wstęp

Fenyloketonuria (PKU) to wrodzona wada metabolizmu o podłożu genetycznym, która towarzyszy dotkniętej nią osobie przez całe życie. Natomiast jeszcze w latach 90. XX wieku terapię żywieniową PKU kończono w wieku nastoletnim, a wcześniej nawet w 6 rż., sądząc, że dieta niskofenyloalaninowa oraz preparaty bezfenyloalaninowe nie muszą być stosowane przez całe życie. Dopiero dalsze wieloletnie obserwacje wykazały, że toksyczny wpływ fenyloalaniny obserwuje się nie tylko w dzieciństwie czy wieku nastoletnim, lecz również w dorosłości. Zbyt wysokie stężenia fenyloalaniny najgroźniejsze są dla dzieci i młodzieży, u których tkanka nerwowa, w tym mózg, cały czas się rozwija oraz dla rozwijającego się płodu u kobiety z PKU będącej w ciąży. Jednak negatywny wpływ wysokich stężeń fenyloalaniny na układ nerwowy osoby dorosłej jest również istotny. U dorosłych pacjentów, którzy przerwali dietę zalecaną w PKU, obserwuje się pogorszenie codziennego funkcjonowania w życiu osobistym czy w pracy oraz pojawienie się problemów neurologiczno-psychologicznych. Dochodzi m.in. do wydłużenia czasu reakcji, problemów z koncentracją i zachowaniem uwagi czy zapamiętywaniem. Dodatkowo, obserwuje się częściej zaburzenia nastroju, w tym depresję i zaburzenia lękowe. Warto zaznaczyć, że te powikłania nie pojawiają się natychmiast i mogą ujawniać się po pewnym czasie a ich nasilenie bywa bardzo różne.

 

Skąd biorą się objawy wysokiego stężenia fenyloalaniny?

Chociaż wysokie stężenia fenyloalaniny bez wątpienia szkodzą układowi nerwowemu, pomimo wielu lat badań nie wiemy jaki jest dokładny mechanizm, który prowadzi do rozwoju tych objawów. Wskazuje się na dwa główne mechanizmy – zmiany w strukturze mózgu, w tym istocie białej oraz zaburzenia neurotransmiterów.

Istota biała stanowi ponad połowę ludzkiego mózgu i zawiera włókna nerwowe (aksony), czyli wypustki komórek nerwowych (neuronów), otoczone specjalną osłonką (osłonka mielinowa). Włókna nerwowe w istocie białej stanowią połączenia między rożnymi obszarami mózgu. Im lepszy stan istoty białej, w tym dobry stan osłonek mielinowych, tym to przekazywanie informacji jest bardziej efektywne. Wykazano, że wysoki poziom fenyloalaniny może uszkadzać osłonki mielinowe na każdym etapie życia. Na szczęście, wydaje się, że te zmiany są odwracalne i po powrocie do stosowania diety mającej na celu utrzymanie stężeń Phe na zaleconych poziomach, stan istoty białej się poprawia.

Druga teoria mówi, że wysokie stężenia fenyloalaniny skutkują zmianami stężeń neurotransmiterów, czyli chemicznych przekaźników w mózgu, za pomocą których neurony ze sobą komunikują się. Odpowiednie stężenia tych transmiterów zapewniają prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego i dobry stan psychiczny, a ich zaburzenia obserwuje się np. w depresji, uzależnieniach czy demencji. Konsekwencją nieleczonej fenyloketonurii jest nadmiar fenyloalaniny w płynach ustrojowych, a z niego wynika niedobór tyrozyny – ta druga jest niezbędna

do produkcji takich neuroprzekaźników jak serotonina i dopamina. Ponadto nadmiar fenyloalaniny sprawia, że tyrozynie trudniej jest pokonać barierę krew-mózg, co dodatkowo potęguje problemy. Osoby, które przestają stosować dietę niskofenyloalaninową oraz nie stosują preparatów PKU narażają się na zaburzenia produkcji neurotransmiterów i zmiany w chemii mózgu. To prowadzi do np. trudności w podejmowaniu decyzji, spowolnieniu reakcji, chwiejności emocjonalnej, zaburzeń lękowych i depresyjnych.

Dodatkowo, zbyt wysokie stężenie fenyloalaniny sprawia, że produkcja energii w mózgu jest mniej efektywna (a to przecież bardzo energochłonny narząd!) i dodatkowo prowadzi do nasilenia tzw. stresu oksydacyjnego.

 

Opieka nad dorosłymi pacjentami z wrodzonymi wadami metabolizmu

Dotychczas pacjenci wrodzonymi wadami metabolizmu, np. fenyloketonurią pozostawali pod opieką ośrodków pediatrycznych. Dopiero od niedawna działają w Polsce dedykowane ośrodki dla dorosłych pacjentów z tymi schorzeniami. Oczywistym jest, że potrzeby i problemy pacjentów dorosłych różnią się znacznie od potrzeb dzieci. Wydaje się zasadne, by dorośli pacjenci z wrodzonymi wadami metabolizmu pozostawali pod opieką specjalistów z zakresu chorób metabolicznych z doświadczeniem w leczeniu również chorób cywilizacyjnych, w tym otyłości, cukrzycy, nadciśnienia, zaburzeń lipidowych, osteoporozy, czy miażdżycy. Również problemy natury psychologicznej o osób dorosłych istotnie różnią się od tych obserwowanych w dzieciństwie lub wieku nastoletnim.

 

Podsumowanie

Fenyloketonuria wymaga stałego monitorowania stężenia Phe, przestrzegania restrykcyjnej diety niskofenyloalaninowej i regularnego spożywania preparatów PKU. Niestety, bardzo częste jest niewystarczające przestrzeganie zaleceń terapeutycznych, szczególnie wśród starszych nastolatków oraz osób dorosłych. Powrót do diety niskofenyloalaninowej i stosowania preparatów PKU, poprzez poprawę kontroli metabolicznej, daje szansę na poprawę stanu istoty białej w mózgu i normalizację poziomu neuroprzekaźników. W rezultacie obserwuje się także poprawę funkcjonowania codziennego, w tym w domu i w pracy, poprawę stanu psychicznego i nastroju. Prawdopodobnie, po powrocie do stosowania diety PKU, może też zmniejszać się ryzyko rozwoju innych wybranych chorób, np. nadwagi i otyłości.

 

 

 

Źródła

(Bilder i in., 2016; Burton i in., 2018; Charrière i in., 2023; Cukier, otyłość – konsekwencje. Przegląd literatury, szacunki dla Polski – ezdrowie.gov.pl, b.d.; NFZ o zdrowiu. Cukrzyca –

ezdrowie.gov.pl, b.d.; Green i in., 2019; Jurecki i in., 2017; Kanufre i in., 2021; Muri i in., 2024; Trefz i in., 2019; van Wegberg i in., 2025; Whitehall i in., 2024)

Bilder, D. A., Noel, J. K., Baker, E. R., Irish, W., Chen, Y., Merilainen, M. J., Prasad, S., & Winslow, B. J. (2016). Systematic Review and Meta-Analysis of Neuropsychiatric Symptoms and Executive Functioning in Adults With Phenylketonuria. Developmental Neuropsychology, 41(4), 245–260. https://doi.org/10.1080/87565641.2016.1243109,

Burton, B. K., Jones, K. B., Cederbaum, S., Rohr, F., Waisbren, S., Irwin, D. E., Kim, G., Lilienstein, J., Alvarez, I., Jurecki, E., & Levy, H. (2018). Prevalence of comorbid conditions among adult patients diagnosed with phenylketonuria. Molecular Genetics and Metabolism, 125(3), 228–234. https://doi.org/10.1016/J.YMGME.2018.09.006

Charrière, S., Maillot, F., Bouée, S., Douillard, C., Jacob, C., Schneider, K. M., Theil, J., & Arnoux, J. B. (2023). Health status and comorbidities of adult patients with phenylketonuria (PKU) in France with a focus on early-diagnosed patients – A nationwide study of health insurance claims data. Molecular Genetics and Metabolism, 139(3), 107625. https://doi.org/10.1016/J.YMGME.2023.107625

Cukier, otyłość – konsekwencje. Przegląd literatury, szacunki dla Polski – ezdrowie.gov.pl. (b.d.). Pobrano 3 sierpień 2025, z https://ezdrowie.gov.pl/portal/home/badania-i-dane/zdrowe-dane/raporty/cukier-otylosc-konsekwencje-przeglad-literatury-szacunki-dla-polski

Green, B., Browne, R., Firman, S., Hill, M., Rahman, Y., Hansen, K. K., Adam, S., Skeath, R., Hallam, P., Herlihy, I., Jenkinson, F., Nicol, C., Adams, S., Gaff, L., Donald, S., Dawson, C., Robertson, L., Fitzachary, C., Chan, H., … Stratton, R. (2019). Nutritional and Metabolic Characteristics of UK Adult Phenylketonuria Patients with Varying Dietary Adherence. Nutrients 2019, Vol. 11, Page 2459, 11(10), 2459. https://doi.org/10.3390/NU11102459

Jurecki, E. R., Cederbaum, S., Kopesky, J., Perry, K., Rohr, F., Sanchez-Valle, A., Viau, K. S., Sheinin, M. Y., & Cohen-Pfeffer, J. L. (2017). Adherence to clinic recommendations among patients with phenylketonuria in the United States. Molecular Genetics and Metabolism, 120(3), 190–197. https://doi.org/10.1016/J.YMGME.2017.01.001

Kanufre, V., Almeida, M. F., Barbosa, C. S., Carmona, C., Bandeira, A., Martins, E., Rocha, S., Guimas, A., Ribeiro, R., Macdonald, A., Pinto, A., & Rocha, J. C. (2021). Metabolic Control of Patients with Phenylketonuria in a Portuguese Metabolic Centre Comparing Three Different Recommendations. Nutrients 2021, Vol. 13, Page 3118, 13(9), 3118. https://doi.org/10.3390/NU13093118

Muri, R., Rummel, C., McKinley, R., Rebsamen, M., Maissen-Abgottspon, S., Kreis, R., Radojewski, P., Pospieszny, K., Hochuli, M., Wiest, R., Trepp, R., & Everts, R. (2024). Transient brain structure changes after high phenylalanine exposure in adults with phenylketonuria. Brain, 147(11), 3863–3873. https://doi.org/10.1093/BRAIN/AWAE139,

NFZ o zdrowiu. Cukrzyca – ezdrowie.gov.pl. (b.d.). Pobrano 3 sierpień 2025, z https://ezdrowie.gov.pl/portal/home/badania-i-dane/zdrowe-dane/raporty/nfz-o-zdrowiu-cukrzyca

Trefz, K. F., Muntau, A. C., Kohlscheen, K. M., Altevers, J., Jacob, C., Braun, S., Greiner, W., Jha, A., Jain, M., Alvarez, I., Lane, P., Schröder, C., & Rutsch, F. (2019). Clinical burden of illness

in patients with phenylketonuria (PKU) and associated comorbidities – A retrospective study of German health insurance claims data. Orphanet Journal of Rare Diseases, 14(1), 1–16. https://doi.org/10.1186/S13023-019-1153-Y/TABLES/8

van Wegberg, A. M. J., MacDonald, A., Ahring, K., Bélanger-Quintana, A., Beblo, S., Blau, N., Bosch, A. M., Burlina, A., Campistol, J., Coşkun, T., Feillet, F., Giżewska, M., Huijbregts, S. C., Leuzzi, V., Maillot, F., Muntau, A. C., Rocha, J. C., Romani, C., Trefz, F., & van Spronsen, F. J. (2025). European guidelines on diagnosis and treatment of phenylketonuria: First revision. Molecular Genetics and Metabolism, 145(2), 109125. https://doi.org/10.1016/J.YMGME.2025.109125

Whitehall, K. B., Rose, S., Clague, G. E., Ahring, K. K., Bilder, D. A., Harding, C. O., Hermida, Á., Inwood, A., Longo, N., Maillot, F., Muntau, A. C., Pessoa, A. L. S., Rocha, J. C., Rohr, F., Sivri, S., Said, J., Oshinbolu, S., & Sibbring, G. C. (2024). Systematic literature review of the somatic comorbidities experienced by adults with phenylketonuria. Orphanet Journal of Rare Diseases, 19(1), 1–51. https://doi.org/10.1186/S13023-024-03203-Z/TABLES/5