Fenyloketonuria jest chorobą genetyczną, której istotę stanowią zaburzenia w procesie przetwarzania jednego z aminokwasów (fenyloalaniny) przez organizm. Częstość występowania tej choroby w Polsce wynosi 1:7000, co oznacza, że co roku rodzi się̨ około 50 dzieci z fenyloketonurią. Dlaczego wczesne wykrycie tej choroby jest niezwykle ważne i na czym opiera się jej leczenie?

Co to jest fenyloketonuria?

Fenyloketonuria (z ang. phenylketonuria, PKU) jest rzadką wrodzoną wadą metabolizmu związaną z defektem przetwarzania fenyloalaniny (PHE), jednego z aminokwasów tworzących białko. Istotą choroby jest nieprawidłowa aktywność enzymu nazywanego hydroksylazą fenyloalaniny lub jego brak. Te zaburzenia prowadzą do problemów z przetwarzaniem zawartej w spożywanej żywności fenyloalaniny do innego aminokwasu – tyrozyny. W efekcie dochodzi do gromadzenia się nadmiaru fenyloalaniny w organizmie. Ten naturalny składnik pokarmowy staje się wówczas substancją toksyczną dla rozwijającego się mózgu dziecka.

Przyczyny rozwoju fenyloketonurii

Fenyloketonuria to choroba o podłożu genetycznym, przekazywana potomstwu przez obydwoje rodziców. PKU dziedziczy się̨ w sposób autosomalny recesywny, co oznacza, że chore dziecko otrzymuje po jednym nieprawidłowym genie wywołującym fenyloketonurię od każdego z rodziców.
W populacji polskiej co 46. zdrowa osoba jest bezobjawowym nosicielem nieprawidłowego genu PKU. W rodzinie, gdzie mama i tata są bezobjawowymi nosicielami, istnieje 25% ryzyka, że dziecko urodzi się chore. Urodzenie jednego chorego dziecka nie oznacza, że kolejne będą zdrowe. Ryzyko urodzenia drugiego dziecka z fenyloketonurią u danej pary jest takie samo, jak pierwszego (dla każdej ciąży wynosi 25%). Jeżeli jedno z rodziców jest chore na PKU, a drugie jest bezobjawowym nosicielem, ryzyko urodzenia się chorego dziecka wynosi 50%. Z kolei potomstwo dwójki osób z PKU będzie chore w 100%. Warto pamiętać, że fenyloketonuria jest chorobą dziedziczną. Nie można się nią zarazić.

Leczenie fenyloketonurii

Podstawą postępowania w fenyloketonurii jest stosowanie diety niskofenyloalaninowej, czyli o ograniczonej zawartości fenyloalaniny. Bardzo ważny aspekt terapii stanowi kontrolowanie stężenia tego związku we krwi. Pomiary wykorzystuje się m.in. do ustalenia odpowiedniej w indywidualnym przypadku bezpiecznej podaży fenyloalaniny w diecie. Utrzymywanie odpowiedniego stężenia tego aminokwasu we krwi to ważny czynnik do prawidłowego rozwoju dziecka.

Fenyloalanina przetwarzana jest w organizmie do innego aminokwasu – tyrozyny, która bierze udział w produkcji niezbędnych do życia neuroprzekaźniki: dopamina, adrenalina i noradrenalina. Z diety pacjenta z fenyloketonurią nie możemy więc całkowicie wyeliminować fenyloalaniny. Jednocześnie długotrwałe utrzymywanie się zbyt wysokiego stężenia powyżej określonych dla danego wieku norm tego związku we krwi wywołuje efekt toksyczny, w szczególności działając szkodliwie na ośrodkowy układ nerwowy (OUN).

Leczenie fenyloketonurii opiera się na dążeniu do utrzymywania stężeń fenyloalaniny w bezpiecznych granicach, które dla dzieci do 12. roku życia to wartości: 120–360 μmol/l (2–6 mg%).

Ile fenyloalaniny dziennie może zjeść dziecko?

Źródłem fenyloalaniny w pierwszym okresie życia niemowlęcia jest pokarm mamy lub mleko początkowe dla niemowląt. Kolejne produkty zawierające fenyloalaninę pojawią się w diecie malucha około 5.–6. miesiąca życia.

Zatem ile fenyloalaniny dziennie może zjeść dziecko? Podaż fenyloalaniny dla każdego pacjenta jest ustalana indywidualnie na podstawie indywidualnej zdolności do przetwarzania tego aminokwasu przez organizm w zależności od aktywności enzymu.

Fenyloketonuria a karmienie piersią

Karmienie piersią jest zalecanym sposobem żywienia niemowląt. Fenyloketonuria nie jest przeciwwskazaniem do karmienia piersią. Skład mleka kobiecego wspiera pierwszą linię obrony organizmu, tzw. odporność nieswoistą. Karmienie piersią wpływa na zmniejszenie ryzyka wystąpienia chorób infekcyjnych u malucha, zmniejsza ryzyko wady zgryzu, otyłości czy zachorowania na cukrzycę typu 2. Ma również ogromny wpływ na budowanie więzi emocjonalnej między matką i dzieckiem.

Objętość mleka kobiecego, którą bezpiecznie można podać maluchowi z fenyloketonurią, ustalana jest przez lekarza/dietetyka pod ścisłą kontrolą poziomów fenyloalaniny. Technika karmienia dziecka z PKU mlekiem mamy jest różnorodna i dobierana indywidualnie:
• Odciąganie pokarmu laktatorem i podawanie przez butelkę ze smoczkiem odmierzonej ilości mleka mamy,
• Ważenie dziecka przed przystawieniem do piersi i zaraz po zakończeniu karmienia celem określenia ilości wypitego pokarmu,
• W pierwszej kolejnośći podaż ilości preparatu bezfenyloalaninowego na karmienie, a następnie przystawienie dziecka do piersi i pozwolenie mu jeść do sytości.

Jak będzie się rozwijać moje dziecko z PKU?

Dzięki badaniom przesiewowym i zastosowaniu leczenia mali pacjenci z fenyloketonurią mają szansę na prawidłowy rozwój i funkcjonowanie w społeczeństwie. Dzieci z PKU chodzą do przedszkola, szkoły, wyjeżdżają na kolonie, mają szansę studiować i realizować swoje marzenia, jak każde inne dziecko.

Sukces leczenia fenyloketonurii uzależniony jest od trzech czynników:
• Wczesnego rozpoznania – umożliwionego przez program badań przesiewowych u noworodków,
• Wczesnego wdrożenia leczenia – noworodek z fenyloketonurią ma wdrażane leczenie tuż po uzyskaniu potwierdzenia diagnozy (5- 7 doba życia), czyli jeszcze na etapie bezobjawowym,
• Konsekwentnego przestrzegania zasad diety niskofenyloalaninowej przez całe życie (tu  zaczyna się rola rodzica, a następnie samego pacjenta).

Źródła:
1. Wegberg A. M. J., MacDonald A., Ahring K. (2017) The complete European guidelines on phenylketonuria: diagnosis and treatment, Orphanet Journal of Rare Diseases, 12(1): 162, dostęp: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29025426/.
2. Stone W. L., Basit H., Los E. (2023) Phenylketonuria, National Library of Medicine, StatPearls, dostęp: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK535378/.